Ove godine se obeležava 80 godina od osnivanja Antifašističkog fronta žena (AFŽ) u Jugoslaviji. Tom prilikom donosimo kratak prikaz položaja žena pre, za vreme i nakon Drugog svetskog rata u Jugoslaviji. Želimo da ukažemo na značaj revolucionarne borbe drugarica i podsetimo na ulogu koju je ona imala u unapređenju položaja žena i njihovoj društvenoj emancipaciji.
Položaj žena pre Drugog svetskog rata
Pre Drugog svetskog rata Kraljevina Jugoslavija je bila industrijski slabo razvijena kapitalistička zemlja s izrazito agrarnom privrednom strukturom. Prema popisu stanovništva iz 1931. godine, 76% svih privredno aktivnih osoba imalo је glavno zanimanje u poljoprivredi, šumarstvu i ribarstvu, а svega 11% u industrijskoj i zanatskoj delatnosti. Prema istom popisu, ukupan procenat nepismenih je 44,6%, od čega je nepismeno 56,4% ženskog stanovništva iznad deset godina u odnosu na 32% muškog stanovništva. Najveći broj žena u tom periodu živi na selu gde se težak fizički rad spaja sa reproduktivnim radom i izloženošću različitim oblicima nasilja.
Kraljevina Jugoslavija tokom celog svog postojanja nije imala jedinstven Građanski zakonik, već je postojalo šest zasebnih pravnih područja sa jakim uticajem priznatih verskih organizacija koje su između ostalog, donosile svoje propise o sklapanju, razvodu i poništenju braka. Ni u jednom od tih propisa žene nisu egzistirale kao pravni subjekti. Jedini izuzetak je krivično pravo gde je ženama priznata deliktna sposobnost što znači da su odgovarale za krivična dela pod istim uslovima kao muškarci.
Postojala je izrazita neravnopravnost žena i muškaraca u pravnom i društvenom smislu. Ženama su bila uskraćena politička i građanska prava što se odnosilo i na pravo glasa, vlasništva i nasleđivanja.
Žene su imale ograničen izbor zanimanja i uglavnom su radile kao učiteljice, niže službenice u državnoj službi, daktilografkinje, telefonistkinje i blagajnice zatim kao tekstilne radnice, radnice u duvanskoj industriji i kućne pomoćnice.
Žene su po zakonu tretirane kao privatno vlasništvo očeva i muževa i bile isključene iz kulturnog i javnog života.
Uprkos tome, žene su se već od kraja 19. veka organizovale i borile za sopstvenu emancipaciju i bile aktivne u radničkim i političkim borbama. Komunistička partija Jugoslavije, osnovana 1919. godine, od samog početka prepoznaje emancipaciju žena kao ključnu za progres celog društva i zalaže se za rad sa ženama. Čak i u periodu delovanja u ilegali, Partija je aktivno radila na tome da žene budu uključene u štrajkove, demonstracije protiv režima i antifašističke akcije. Takođe, komunistkinje i levo orijentisane omladinke učestvuju u akcijama za pravo glasa za žene i organizuju saradnju sa tada postojećim ženskim udruženjima.
Položaj žena za vreme Drugog svetskog rata (1941 – 1945)
Antifašistički front žena Jugoslavije (AFŽ) osnovan je na Prvoj zemaljskoj konferenciji žena održanoj šestog i sedmog decembra 1942. godine u Bosanskom Petrovcu, na kojoj je učestvovalo 166 delegatkinja iz cele Jugoslavije. Pripadnice AFŽ-a su radile na kulturnoj i političkoj emancipaciji žena i uključivanju žena u narodnooslobodilačku borbu (NOB). U Jugoslaviji je za vreme Drugog svetskog rata učestvovalo preko 100 000 borkinja, od kojih je 25 000 poginulo, 40 000 ranjeno, a 3000 su preživele sa teškim invaliditetom. Herojima je proglašena 91 žena. Osim u neposrednoj borbi protiv fašizma, žene su imale značajnu ulogu u prikupljanju hrane i materijalnih sredstava za partizansku vojsku. Takođe, bile su ključne u sprovođenju mera socijalne politike tokom rata, u zbrinjavanju ranjenih, dece i starih.
AFŽ predstavlja jedinstvenu organizaciju u istoriji progresivnih borbi i pokreta koja je u teškim ratnim uslovima uspela da ujedini i organizuje političko delovanje velikog broja žena. Bez obzira na ograničenja delovanja, AFŽ je osigurao položaj žene kao ravnopravnog političkog i društvenog subjekta i na taj način povukao naša društva prema modernističkoj budućnosti.
Položaj žena u socijalističkoj Jugoslaviji
Nakon rata, pored zadataka u obnovi i izgradnji zemlje, u centru pažnje AFŽ-a, bilo je nastojanje da se celokupno posleratno zakonodavstvo zasnuje na principima ravnopravnosti i emancipacije žena, kao i suprotstavljanje pokušajima rodne diskriminacije. Kao posebno važan uslov za ostvarivanje ravnopravnosti žena i muškaraca, videlo se opismenjavanje žena, opšte i političko obrazovanje i njihov ravnopravan pristup svim društvenim sferama.
Žene Jugoslavije su prvi put učestvovale na izborima za Ustavotvornu skupštinu 1945. godine. Ustavom iz 1946. potvrđena je ravnopravnost žena u svim sferama društvenog života. Ustav je samo potvrdio, odnosno podigao na nivo ustavnog načela prava žena koje su one već izborile tokom rata. Period nakon Drugog svetskog rata pratila su nastojanja socijalističke države i AFŽ-a da se žene u što većem broju zapošljavaju i uključe u različite privredne delatnosti, pa i u one u kojima su se u predratnoj Jugoslaviji zapošljavali isključivo ili prvenstveno muškarci.
Kroz zakon o braku koji je stupio na snagu 1946. godine izjednačen je položaj žena i muškaraca u braku. Zakonima iz oblasti porodičnog prava iz 1947. izjednačena su prava bračne i vanbračne dece. Zakonom o socijalnom osiguranju uvedeno je i osiguranje za sve rizike, što je obuhvatalo i plaćeno porodiljsko odsustvo i ostvarivanje prava na penziju pod istim uslovima i za žene i za muškarce, iako su žene ranije odlazile u penziju. Abortus je dekriminalizovan 1952. godine, a Ustavom iz 1974. ženama je garantovano puno pravo na slobodno rađanje. Od 1977. godine dozvoljen je abortus bez ikakvih ograničenja do deset nedelja starosti ploda.
AFŽ je ukinut kao posebna ženska organizacija na IV kongresu Narodnog fronta 1953. godine. Različita udruženja i društva koja se bave pitanjima od interesa za žene ujedinila su se u Savez ženskih društava Jugoslavije, iz koga je nastala Konferencija za društvenu aktivnost žena Jugoslavije, osnovana 1961. godine u Zagrebu. Konferencija je delovala u sastavu Saveza socijalističkog radnog naroda Jugoslavije. I nakon ukidanja AFŽ-a, u Jugoslaviji se nastavlja kontinuirani rad na poboljšanju položaja žena. Jugoslavija je bila potpisnica svih međunarodnih konvencija koje se tiču unapređenja položaja žena.
Položaj žena danas
Raspadom Jugoslavije, novonastale države su nasledile većinu jugoslovenskih zakona koji su garantovali ravnopravnost žena. Ishodište ratova devedesetih godina tokom kojih se odvijala i društveno-politička i ekonomska transformacija većine bivših republika, je i rapidno urušavanje stečenih prava koja su se odrazila i na položaj žena. Rast socijalnih nejednakosti, konstantno urušavanje stečenih radničkih prava, povećanje nezaposlenosti, sve nedostupnije javno zdravlje i obrazovanje, oživljavanje tradicionalističkih i patrijarhalnih normi i svođenje žena prvenstveno na majke – naša je svakodnevica. Uticaj verskih zajednica i jačanje klerodesničarskih grupa dodatno doprinose sveukupnom ugnjetavanju i stigmatizaciji žena i drugih marginalizovanih grupa, ciljajući na slobodu odlučivanja u vezi sa vlastitim telima i promičući heteronormativni oblik porodice.
Uprkos konzervativnom kontraudaru, istoriju je nemoguće poništiti. Naše prethodnice su velikim koracima pomerile celokupno društvo prema napred. Većina savremenih feminističkih i progresivnih borbi u zemljama bivše Jugoslavije zalaže se za očuvanje i proširenje osvojenih tekovina rodne emancipacije i ravnopravnosti. Ta borba i dalje zahteva prevazilaženje kapitalističkog sistema i uporno suprotstavljanje klasnim, rodnim, rasnim i ostalim nejednakostima i društvenim nepravdama.
Živeo AFŽ! Nastavljamo borbu!
* Hvala članicama queer-feminističke-marksističke regionalne mreže na inspiraciji za slogan Hvala ti drugarice!
** Ilustracija i dizajn: Ana Labudović i Korina Hunjak