Đuro Cvijić (Zagreb, 25. mart 1896. – Moskva, 26. april 1938.) bio je verovatno najznačajniji hrvatski komunista u međuratnom periodu. Rođen je u Zagrebu u srednjoklasnoj porodici, koja je za vreme njegovog odrastanja brzo pala u siromaštvo. Bio je Krležin prijatelj iz detinjstva. Otac Đure Cvijića umro je kada je Đuri bilo trinaest godina, i on je, kao najstariji muški član porodice, počeo da radi da bi prehranio svoju majku i braću i sestre. U srednjoškolskim danima, bio je deo kruga mladih revolucionara inspirisanih nacionalizmom i anarhizmom, koji su se protivili austrougarskoj vlasti. Pored njega i Krleže, u toj grupi su bili i August Cesarec i Kamilo Horvatin. 1912. godine, Cvijić je uhapšen nakon pokušaja atentata na bana Cuvaja i osuđen na pet godina zatvora za učešće u zaveri. Na kraju je odležao ukupno godinu i po dana. Nakon puštanja na slobodu, radio je kao novinar, da bi 1916. bio mobilizovan. Nakon samo deset meseci je otpušten iz vojske zbog upale pluća. Još u vreme mobilizacije, bio je povezan sa socijaldemokratama, mada nije poznato kada je tačno postao član Socijaldemokratske partije Hrvatske i Slavonije. Vrlo brzo se, pod uticajem Oktobarske revolucije, uspostavio kao jedan od vođa levog krila te stranke, te je predvodio njeno uključenje u novoosnovanu Socijalističku radničku partiju Jugoslavije (komunista) 1919. godine. Već na Kongresu ujedinjenja, postao je član Centralnog partijskog veća SRPJ(k). U avgustu iste godine je uhapšen u okviru Afere Diamantstein, ali je, kao i drugi komunisti, ubrzo oslobođen optužbi. Predvodio je i obračun sa centrumašima u Hrvatskoj, te pretvaranje SRPJ(k) u KPJ 1920. godine.[1]
Nakon što je partija 1921. godine zabranjena, Cvijić beži u Beč i postaje deo Zagraničnog biroa KPJ. Godinu dana kasnije, pokreće partijski teorijski list Borba i postaje njen glavni urednik. Cvijić je bio deo levog krila partije, koje se u Beču sukobilo sa partijskim sekretarom Simom Markovićem, tvrdeći da je partija trebala da iskoristi Obznanu za sazivanje generalnog štrajka i stvaranje revolucionarne situacije. Na Drugoj zemaljskoj konferenciji, maja 1923. godine, kao jedan od članova leve frakcije, ulazi u partijsko rukovodstvo nakon pada Markovića. U narednih pola godine, za vreme diskusije o nacionalnom pitanju u KPJ, profilira se kao jedan od teorijskih vođa levice, koji žustro polemiše sa Markovićem. U to vreme, odlika leve frakcije sve više postaje podrška politici samoopredeljenja do otcepljenja, te uništavanje Jugoslavije zarad stvaranja Balkanske federacije. U proleće 1924. godine, Đuro Cvijić postaje član Izvršnog komiteta Balkanske komunističke federacije, krovne organizacije balkanskih komunista. Godinu dana kasnije, zbog zaoštravanja frakcijskih borbi, Kominterna po prvi put direktno interveniše raspuštanjem CK KPJ i postavljanjem Cvijića na mesto sekretara partije. Na tom položaju ostaje od aprila 1925. do maja 1926. godine
Na Trećem kongresu KPJ u Beču 1926. godine, za sekretara partije ponovo je izabran Sima Marković, jer su i Kominterna i KPJ ublažile retoriku samoopredeljenja, te prestale insistirati na otcepljenju, smatrajući da je ponovo došlo do opadanja intenziteta klasne borbe. Međutim, zbog neslaganja u rukovodstvu, Cvijić ponovo dolazi na čelo partije u novembru 1926. godine, i ostaje na toj poziciji naredne dve godine. Cvijićev politički pad počinje 1928. godine. Nakon Otvorenog pisma Kominterne, koje osuđuje frakcijske borbe, Cvijić je napadnut kao najistaknutiji i najglasniji vođa levice. Nije prihvatio Otvoreno pismo Kominterne, jer je smatrao da je levica sprovodila ispravnu boljševičku liniju, i da se stoga ne može smatrati frakcijom. Zbog ovakvog stava je udaljen iz partijskog rukovodstva. Njegova neslaganja sa linijom Kominterne postaju sve veća. Odbacuje politiku «trećeg perioda» koja se zasniva na odbacivanju saradnje sa levim reformističkim partijama zarad saveza sa takozvanim «nacionalno-revolucionarnim» organizacijama. U Hrvatskoj je u tom trenutku glavna opoziciona snaga bila Seljačko-demokratska koalicija, koju su činili HSS i Samostalna demokratska stranka, koja je okupljala Srbe Prečane. Dok ju je partija, u skladu s odlukama Petog kongresa Kominterne, smatrala za kontrarevolucionarnu, Cvijić ju je video kao «polurevolucionarnu» snagu, i mislio da se sa njom može sarađivati.
Nedugo potom, Cvijić se vraća u zemlju, gde je tik pred izbijanje Šestojanuarske diktature uhapšen. Provodi dve godine u zatvoru, i izlazi na slobodu u januaru 1931. godine, zahvaljujući Krležinoj intervenciji. Po puštanju iz zatvora, živi u Beču. Neko vreme radi u Nemačkoj sa Dimitrovim, i to baš u trenutku kada je Dimitrov navodno, po tvrdnjama nacista, organizovao paljenje Rajhstaga. Cvijić se pojavljuje kao svedok odbrane na paralelnom suđenju Dimitrovu u Londonu i potvrđuje da su se obojica u tom trenutku nalazili u Minhenu, a ne u Berlinu. Od 1932. godine, Milan Gorkić, koji je postao de facto novi vođa KPJ, pokušava da ponovo uključi Cvijića u partijsko rukovodstvo. Cvijić to odbija, između ostalog smatrajući da su partijske čistke sprovedene te godine bile neopravdano mešanje Kominterne u unutrašnje poslove KPJ. Njegova supruga, Tatjana Marinić, u to vreme je od strane Kadrovskog odeljenja Kominterne isključena iz KPJ. Isključen je i sam Cvijić, mada se Gorkić izborio da ga vrate u partiju. Pored toga, Cvijić u to vreme ima ozbiljna teorijska neslaganja s Gorkićem i Kominternom: smatra da su aktuelne seljačke bune ranih tridesetih izraz pobune protiv finansijskog kapitala, a ne želje za sprovođenjem samo buržoasko-demokratske revolucije.
1933. i 1934. godine, Cvijić uređuje novine Hrvatski put, koje KPJ koristi za uspostavljanje saradnje sa hrvatskim nacionalno-revolucionarnim organizacijama. Krajem 1934. godine, trajno je udaljen iz partijskog rukovodstva. Preselio se u Moskvu i dobio posao na Međunarodnom agrarnom institutu, gde su u to vreme obično postavljani politički nepodobni kadrovi. Na Sedmom kongresu Kominterne 1935. godine, delegacija KPJ ponovo je raspravljala o uključivanju Đure Cvijića u rad partije, ali je na kraju odlučeno da se to neće desiti. U proleće 1937. godine, kada je počela čistka u Kominterni, Cvijić se vrlo brzo našao na udaru Kadrovskog odeljenja. Optužen je za održavanje ličnih veza sa trockistima (te optužbe su, po svemu sudeći, bile istinite), a istragu je koristio za napad na Gorkića, čiju politiku je smatrao pogubnom po KPJ. U julu 1937. je isključen iz KPJ, a NKVD ga je uhapsio 7. februara 1938. godine. Lažno je optužen da je od 1921. godine učestvovao u radu «kontrarevolucionarne trockističke organizacije unutar KPJ» i streljan je 26. aprila iste godine.
Đurin mlađi brat Stjepan se isto našao pod istragom, i tvrdio je da je hapšenje njegovog brata neopravdano. On sam uhapšen je u julu 1938. godine, i umro je u zatvoru dve nedelje kasnije. Đurina supruga, Tatjana Marinić, vraćena je u KPJ, i za vreme Drugog svetskog rata organizovala je spašavanje dece iz ustaškog logora u Jastrebarskom. Na slobodnim teritorijama osniva dečije domove za ratnu siročad, a posle rata preuzima dužnost načelnika za dječju zaštitu u Ministarstvu za socijalnu politiku Narodne republike Hrvatske. Umrla je u Zagrebu 8. februara 1966. godine. Treći brat Đure i Stjepana, Branko Cvijić, bio je simpatizer KPJ, koji je redovno pružao utočište Josipu Brozu Titu u vreme ilegalnosti partije tridesetih. Nakon revolucije, postao je visoki državni funkcioner. Umro je 30. marta 1976. godine u Zagrebu.
U socijalističkoj Jugoslaviji, Đuro Cvijić je partijski rehabilitovan, a leva frakcija koju je predvodio smatrala se za ispravniju, i bližu lenjinizmu, nego što je to bila desna.[2] U SSSR-u je rehabilitovan tek 1963. godine, šest godina nakon svog brata i drugih vodećih jugoslovenskih komunista, verovatno zbog neposrednih veza sa trockistima. Jedna ulica u Zagrebu, na Trešnjevci, dobila je ime Ulica braće Cvijića, koje i danas nosi. 1966. godine, Matija Uradin objavio je prvi Prilog za biografiju Đure Cvijića u časopisu Putevi revolucije, a Ivan Očak je 1982. godine napisao je monografiju Braća Cvijići, o Đuri i Stjepanu. Đuro Cvijić napisao je na stotine članaka, pamfleta i brošura o komunizmu.
Ranih dvadesetih došlo je do opšteg povlačenja komunističkog pokreta na svim frontovima. U Sovjetskoj Rusiji uveden je NEP, kao vid državnog kapitalizma koji je trebao da održi boljševike na vlasti do trijumfa revolucije u zapadnoevropskim zemljama. U Kominterni, uvedena je taktika jedinstvenog fronta, odnosno saradnje odozdo sa reformističkim radničkim organizacijama, pre svega sa socijaldemokratama. Ideja je bila da se kadrovi reformističkih organizacija kroz zajedničke borbene akcije uvere u neizvodljivost reformizma i privuku ka komunističkom pokretu.
Komunisti zemalja istočne i jugoistočne Evrope, gde je socijaldemokratija bila slaba i malobrojna, ubrzo su postavili pitanje kako bi izgledao jedinstveni front u njihovim zemljama. Tokom 1922. godine artikulisan je slogan «radničko-seljačke vlade», koji je prvi izneo Karl Radek na Četvrtom kongresu Kominterne. Komunisti u nerazvijenim zemljama trebali su da formiraju jedinstveni front sa seljačkim organizacijama. Pored toga, komunisti su nacionalno pitanje smatrali za suštinski seljačko pitanje, odnosno verovali su da se ekonomska neravnopravnost u nerazvijenim zemljama izražava kao etnička netrpeljivost. Ovo je odgovaralo stvarnosti u trenutku kada je seljačka populacija još uvek pretežno bila drugačijeg etničkog porekla od zemljoposednika i obližnjih urbanih buržoazija. Komunisti su čak i pre zvaničnog uvođenja ovakve politike ostvarivali odlične rezultate u manjinskim, seljačkim područjima, poput Makedonije unutar Kraljevine SHS ili Zakarpatja u Čehoslovačkoj.
Zbog ovakvih premisa, osnova saradnje sa seljačkim partijama tokom 1923. i 1924. godine postaće priznavanje prava na samoopredeljenje naroda do otcepljenja. Komunisti su se nadali da će na taj način privući seljačke partije, ali i destabilizovati postojeće države. Na Balkanu je trebalo srušiti Kraljevinu SHS, Rumuniju, Bugarsku, Albaniju i Grčku, da bi se, kroz njihovo cepanje, stvorila Balkanska sovjetska federativna socijalistička republika. Prihvatanje ovakvog gledišta postalo je osnova politike «leve frakcije», koju je predvodio Đuro Cvijić, dok se ovoj politici, kao prilivu nacionalizma u radnički pokret, protivio Sima Marković, vođa takozvane «desne frakcije».
Međutim, kada su prvi put počele podele na levicu i desnicu u partiji, Kominterna ih je odbacila kao neosnovane, i kao pitanje ličnih, a ne političkih sukoba. One su to dobrim delom i bile sve do druge polovine 1923. godine. Na Drugoj zemaljskoj konferenciji, u maju 1923. godine, Triša Kaclerović, predstavnik partijske levice, zamenio je Simu Markovića na mestu sekretara partije. Đuro Cvijić ušao je u Centralni komitet, i izabran je za predstavnika KPJ na Trećem proširenom plenumu Izvršnog komiteta Komunističke internacionale (IKKI) mesec dana kasnije. Cvijić je na plenumu izneo svoje gledište po nacionalnom pitanju, tvrdeći da Zinovjev nije u pravu kada kritikuje KPJ. Međutim, njegovo izlaganje pokazuje upravo suprotno: da je Zinovjev bio u pravu i da KPJ zaista nije razumela lenjinistički pogled na samoopredeljenje, kao ni politiku otcepljenja i stvaranja Balkanske federacije. Pozicija koju iznosi Đuro Cvijić praktično je identična onoj koju će svega nekoliko meseci kasnije predstaviti njegov najžešći protivnik Sima Marković u knjizi Nacionalno pitanje u svetlosti marksizma. Cvijić je smatrao da je nacionalni problem u Jugoslaviji samo sukob srpske, hrvatske i slovenačke buržoazije, i da se kao takav ne tiče radničke klase. Iako je, poput Markovića, srpsku buržoaziju video kao glavnog izazivača nacionalnih konflikata, nije smatrao da postoji bilo kakva razlika u odnosima moći između srpskog, hrvatskog i slovenačkog nacionalizma.
Ovo izlaganje Cvijića na Trećem raširenom plenumu fascinantno je jer pokazuje kako malo se čak i gledište buduće levice razlikovalo od desnice pre nego što su jugoslovenski komunisti počeli da ozbiljnije izučavaju lenjinizam. Iako su svi hegemonizam srpske buržoazije smatrali za glavni izvor nestabilnosti u Kraljevini, niko još uvek nije razmatrao nacionalizam kao potencijalno revolucionarni faktor u rušenju vlasti i sprovođenju komunističke revolucije. Ovo će se promeniti u svega par meseci. Glavni razlog bio je desničarski državni udar u Bugarskoj, koji se dogodio u vreme Trećeg plenuma IKKI, i u kojem je ključnu ulogu igrala Unutrašnja makedonska revolucionarna organizacija (VMRO). Komunisti su smatrali da je neuzimanjem u obzir nacionalnog pitanja došlo do podrške makedonskih nacionalista ekstremnoj desnici. Nova politika, užurbano artikulisana u narednim mesecima, zasnivala se na priznavanju prava na samoopredeljenje. Nada je bila da će se ubuduće scenariji poput Junskog puča u Bugarskoj izbeći i da će se takozvani «nacionalni revolucionari» privući na stranu komunista. Cvijić će, kroz svoju diskusiju sa Markovićem u jesen 1923. godine, artikulisati partijsku liniju po pitanju prava na samoopredeljenje do otcepljenja. Međutim, još u junu iste godine, njihova gledišta bila su praktično identična.
Drug Zinovjev prekorio je jugoslovensku partiju za sprovođenje nejasne pozicije po nacionalnom pitanju, tvrdeći da naša politika odbija proletarijat Slovenije, najrazvijenijeg regiona u državi, od članstva u partiji. Ovo nije istina. Jugoslovenska partija se oštro bori i protiv srpske hegomonije i protiv šovinizma slovenačke i hrvatske buržoazije. Uprkos ilegalnosti na koju nas je primorao beli teror jugoslovenskog režima, uspeli smo da uništimo likvidacionističku i centrumašku partiju u Sloveniji. Ta partija nastala je uz saradnju nekih bivših rukovodećih radnika naše partije, koji su smatrali da je njeno osnivanje tobože u skladu sa tezama Četvrtog kongresa o taktici jedinstvenog fronta.[3] Ovo je bila velika pobeda naše partije i dokaz da smo se povezali sa masama slovenačkog proletarijata jače nego ikad.
Nacionalno pitanje u Jugoslaviji je veoma komplikovano zbog mnoštva nacija i plemena koja žive pod političkom hegemonijom srpske buržoazije. Stoga su razmere nacionalne borbe ogromne. Mi nismo igrali odlučujuću ulogu u ovim borbama, ne zbog naše netačne pozicije po nacionalnom pitanju, nego zbog ilegalnosti naše partije. Uprkos frakcijskim borbama, naša partija se uvek slagala oko slogana o nacionalnom pitanju: protiv srpske hegemonije, za reviziju ustava, i za pravo na samoopredeljenje svih nacija i plemena. Pozdravljali smo sve dosadašnje predloge Izvršnog komiteta po nacionalnom pitanju i posvećujemo sve svoje resurse pravilnom sprovođenju ove politike. Već smo vodili kampanju pod sloganom radničko-seljačke vlade i uspešno ga popularizovali među masama.
Uspeli smo da zaustavimo frakcijske borbe, kao što su pokazale jednoglasne odluke naše najskorije partijske konferencije.[4] Tako smo stvorili obećavajuće preduslove za bolje odnose između partije i Izvršnog komiteta, a i pokazali da naša partij ume da odgovori na kompleksna pitanja koja pred nas postavlja klasna borba u Jugoslaviji.
Stefan Gužvica is a historian of communism, researching intellectual and political history of the 20th century; the relationship between revolution, the peasantry, and nation-building in Eastern Europe; and theories of uneven and combined development. He is a PhD student at the University of Regensburg, working on a dissertation titled Sickle without a Hammer: Revolution and Nation-Building in the Balkans, 1900s-1930s.
Za razumevanje sukoba komunista sa centrumašima, vidi članke „Revolucija i seljaštvo“ i „Naša sporna pitanja: Manifest opozicije KPJ“
Vidi na primer, Pero Morača, Dušan Bilandžić, Stanislav Stojanović, Istorija Saveza komunista Jugoslavije: kratak pregled (Beograd: Rad, 1977),39.
Misli se na izbacivanje grupe oko Lovre Klemenčiča i Vladislava Fabijančiča koje se odigralo u aprilu 1923. godine. Klemenčič i Fabijančič osnovali su partiju zajedno sa socijaldemokratama i hrišćanskim socijalistima, umesto da kao komunisti legalno deluju kroz Nezavisnu radničku partiju Jugoslavije.
Misli se na gore pomenutu Drugu zemaljsku konferenciju iz maja 1923. godine.
Share:
